Αυτοθυσία: Από την Απόλυτη Αρετή έως το Σύνδρομο του Μάρτυρα

Η Αυτοθυσία ως φυσική πράξη

Η αυτοθυσία αποτελεί ένα φαινόμενο που εκτιμήθηκε και εκτιμάται πολύ, σε πολλούς πολιτισμούς στην ανθρώπινη ιστορία καθώς θεωρείται μια πράξη πλήρους ανιδιοτέλειας και αλτρουισμού. Οι πράξεις και οι αφηγήσεις αυτοθυσίας ορίζουν σε ένα βαθμό την ηθική και τα ήθη μιας κοινωνίας. Αυτοί που θυσιάζουν τον εαυτό τους για κάποιον που αγαπούν, ή και κάποιον που ούτε καν γνωρίζουν, ακόμη και για ένα ιδανικό, έναν απώτερο σκοπό, θεωρείται ότι έχουν φτάσει την απόλυτη αρετή. Τα παραδείγματα είναι πολυάριθμα, γονείς που δίνουν τη ζωή τους για να σώσουν τα παιδιά τους, άνθρωποι που μπαίνουν στις φλόγες και τα συντρίμμια για να σώσουν συνανθρώπους τους, ανθρώπους που πεθαίνουν για να προστατεύσουν την ελευθερία της χώρας τους ή τα ιδανικά τους. Όλοι τους είναι παραδείγματα ανθρώπων που κυριολεκτικά δίνουν τη ζωή τους για να σώσουν κάποιον άλλο ή για κάποιον υψηλό σκοπό.

Οι κυριολεκτικές πράξεις αυτοθυσίας σήμερα είναι πολλές φορές αμφισβητήσιμες, ειδικά όταν η θυσία αφορά ιδεώδη. Όταν όμως πρόκειται για την σωτηρία κάποιας άλλης ζωής, τότε σχεδόν αναμφίβολα, αυτός ο άνθρωπος γίνεται ήρωας. Ο στόχος μου όμως δεν είναι να αναλύσω το ζήτημα του αν η κυριολεκτική σωματική αυτοθυσία είναι στην πραγματικότητα πράξη απόλυτης αρετής ή ηθικά αμφισβητήσιμη πράξη. Προσωπικά, θεωρώ ότι είναι ένα πολύ ευαίσθητο και πολύπλοκο ζήτημα που εγείρει πολλά ηθικά και φιλοσοφικά ερωτήματα. Αυτό που με απασχολεί, είναι η αυτοθυσία σε συμβολικό επίπεδο, ως καθημερινός τρόπος ζωής. Τι σημαίνει για τον τρόπο ζωής ενός ανθρώπου όταν αυτός “θυσιάζει” τον εαυτό σου για την ευημερία κάποιου άλλου; Και πώς αυτή η αυτοθυσία επηρεάζει τον τρόπο που κάποιος σχετίζεται με το περιβάλλον του;

Η Συμβολική Αυτοθυσία

Ο στόχος μου λοιπόν σε αυτό το κείμενο είναι να εξετάσω λίγο βαθύτερα την καθημερινή συμβολική αυτοθυσία. Πρώτα από όλα όμως, πως ορίζουμε την αυτοθυσία ειδικά σε συμβολικό επίπεδο; Η αυτοθυσία ορίζεται ως η εκούσια θυσία των επιθυμιών και συμφερόντων μας για να ωφεληθούν άλλοι ή για να προαχθεί ένας σκοπός, αυταπάρνηση, αλτρουισμός (Λεξικό Τριανταφυλλίδη). Τι συμβαίνει λοιπόν όταν θυσιάζουμε τα ενδιαφέροντα μας, τις επιθυμίες μας και τα όνειρα μας στην καθημερινή μας ζωή; Πρόκειται τότε για μια πράξη αρετής; Και εάν η απάντηση είναι ναι, ισχύει αυτό για όλες τις περιπτώσεις αυτοθυσίας;

Η άποψη μου είναι ότι η απάντηση δεν μπορεί να είναι τόσο απλή. Προσωπικά πιστεύω ότι οι πράξεις αυτοθυσίας μπορεί να κυμαίνονται από το να είναι πραγματικά πράξεις αρετής και ανιδιοτέλειας έως και να είναι ενδείξεις ψυχοπαθολογίας. Η ανησυχία μου σχετικά με την αυτοθυσία σχετίζεται με τις περιπτώσεις όπου η “αυτοθυσία” μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως άλλοθι για να αποφύγει κάποιος να αναλάβει την προσωπική του ευθύνη για τη ζωή του ή όταν χρησιμοποιείται ως μέσο συναισθηματικής χειραγώγησης του περιβάλλοντός ή στις περισσότερες περιπτώσεις και τα δύο παραπάνω ταυτόχρονα. Στη λαϊκή ψυχολογία, κάποιος μπορεί να βρει την προαναφερθείσα συμπεριφορά ως μέρος του «Συνδρόμου του Μάρτυρα» κάποιου. Ένα άτομο που διακατέχεται από το “Σύνδρομο του Μάρτυρα” επιθυμεί να νιώθει μάρτυρας για το “καλό” του, αναζητώντας δυσκολίες, ταλαιπωρία στη ζωή του, ακόμη και το αίσθημα καταδίωξης γιατί έτσι τροφοδοτεί μια ψυχολογική του ανάγκη (Quentin Shires. What is a Martyr Complex? - Definition, Psychology & Treatment. Ανακτήθηκε στις 22 Νοέμβρη 2017 από: http://study.com/academy/lesson/what-is-a-martyr-complex-definition-psychology-treatment.html). Αλλά ποιοι άνθρωποι είναι πιο επιρρεπείς στο να επιλέξουν μια “μαρτυρική” ζωή γεμάτη αυτοθυσία;

Η Αυτοθυσία ως τρόπος ύπαρξης στις γυναίκες

Η πρακτική της συμβολικής αυτοθυσίας σε καθημερινή βάση αποτελεί πιο έντονο φαινόμενο στις γυναίκες απ’ ό,τι στους άντρες. Οι γυναίκες πολλές φορές έχουν υπάρξει και θεωρηθεί από την κοινωνία ως πιο παθητικά και δεκτικά όντα παρά δυναμικά και διεκδικητικά, σε αντίθεση με τους άνδρες (Baefsky & Berger, 1974). Πολλές γενιές γυναικών παίρναν και εξακολουθούν να παίρνουν πολλά μηνύματα, σχετικά με τον ρόλο τους στην κοινωνία, τα οποία υποστηρίζουν και προωθούν την αυτοθυσίας ως τρόπο ζωής. Οι γυναίκες "πρέπει" να θυσιάσουν πολλές φορές τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους, αν αυτό απαιτείται για χάρη των συζύγων και των οικογενειών τους και ειδικά για τα παιδιά τους. Σε πολλές κοινωνίες αυτό θεωρείται ακόμη το σωστό και το αναμενόμενο από τις γυναίκες. Σε αυτά τα πλαίσια, η αυτό-φροντίδα για μια γυναίκα, μπορεί να θεωρηθεί ως εγωκεντρική και εγωιστική πράξη.

Αν αυτές οι πράξεις αυτοθυσίας ήταν αυθεντικές, υποθέτω ότι δεν θα υπήρχε πρόβλημα, αλλά όταν είναι ένα είδος επιβαλλόμενης αξίας, σταματά να είναι αρετή και αρχίζει να είναι νεύρωση. Η αυτοθυσία γίνεται τότε καταναγκασμός και δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να φροντίσει τις δικές του ανάγκες. Το άτομο αντί να αναγνωρίζει και να φροντίζει τις ανάγκες του, κολλάει σε αυτό το δυσλειτουργικό τρόπο επαφής με τους άλλους ανθρώπους. Και αυτό με μαθηματική ακρίβεια θα οδηγήσει σε προστριβές στις διαπροσωπικές σχέσεις και σε έναν αρνητικό αντίκτυπο στην ψυχική ισορροπία και συναισθηματική διάθεση του ατόμου.

Η Αυτοθυσία σαν Άλλοθι και τρόπος Χειραγώγησης 

Αυτό λοιπόν που βρίσκω ιδιαίτερα προβληματικό σε τέτοιες καταστάσεις είναι ότι ο άνθρωπος που προβαίνει σε πράξεις αυτοθυσίας μπορεί να τις χρησιμοποιεί για να αποφεύγει ουσιαστικά να αναλάβει την ευθύνη του εαυτού του και συνεπώς και της ζωής του. Στην πραγματικότητα ο άνθρωπος αυτός αρνείται τον αληθινό του εαυτό και αγνοεί τις αληθινές του ανάγκες, βάζοντας προτεραιότητα τους άλλους. Αυτό εκ πρώτης όψεως μπορεί να φαίνεται ανιδιοτελές, αλλά είναι πολλές φορές πολύ πιο εύκολο και ανώδυνο από το να βρει κάποιος το θάρρος και τη δύναμη να ανακαλύπτει τι είναι πραγματικά αυτό που θέλει και χρειάζεται, και να το κυνηγάει. Όπως περιγράφεται και στο “Σύνδρομο του Μάρτυρα”, αυτή η συμπεριφορά καλύπτει μια ψυχολογική ανάγκη. Οι άνθρωποι που δρουν με αυτό τον τρόπο συχνά παίρνουν μια αίσθηση αξίας με το να υπηρετούν τους άλλους. Μέσα από αυτό μπορούν και νιώθουν ηθικοί και χρήσιμοι ακόμη και αναντικατάστατοι. Είναι όμως αυτό το αίσθημα αρκετό; Συνήθως όχι. Ειδικά στις περιπτώσεις που το περιβάλλον δε φαίνεται να αναγνωρίζει τις “θυσίες” αυτού του ατόμου, τότε είναι πιθανό ότι το άτομο κινδυνεύει να χάσει το μόνο νόημα που έχει αποδώσει το ίδιο στη ζωή του. Οι άνθρωποι που ζούνε με αυτό τον τρόπο, χρησιμοποιώντας την φροντίδα των άλλων σαν άλλοθι για τη ζωή που δεν έζησαν και δεν ζουν, έχουν πολλές πιθανότητες να αναπτύξουν αισθήματα πικρίας και απογοήτευσης και συχνά εκδηλώνουν καταθλιπτικά συμπτώματα ή καταθλιπτικές διαταραχές. 

Ένα άλλο πρόβλημα που δημιουργείται στις σχέσεις, είναι πως μια ζωή συνεχούς αυτοθυσίας γίνεται πολλές φορές ο τρόπος που “αγοράζει” κάποιος το αιώνιο δικαίωμα να είναι πάντα ο ενάρετος, ο σωστός και συνήθως και ο αδικημένος. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η αυτοθυσία συνοδεύεται από μια νοοτροπία θυματοποίησης. Οι άνθρωποι παγιδεύονται σε αυτή τη νοοτροπία πιστεύοντας ότι οι θυσίες τους και το πόσο έχουν υποφέρει θα πρέπει να ανταμειφθούν. Στην πραγματικότητα κάνουν τις “θυσίες” περιμένοντας κάποιο αντάλλαγμα από τους άλλους και όταν αυτό δεν συμβαίνει, νιώθουν χρησιμοποιημένοι. Αυτό μάλιστα τους δίνει πολλές φορές ακόμη μεγαλύτερη αίσθηση ότι αυτοί είναι οι ενάρετοι, οι μάρτυρες. Με αυτόν τον τρόπο η αυτοθυσία μετατρέπεται σε ένα μέσο χειραγώγησης και συναισθηματικού εκβιασμού. Τότε όμως το αληθινό νόημα της αυτοθυσίας χάνεται, καθώς αυτή παύει να είναι μια ανιδιοτελής πράξη. Η αυτοθυσία είναι λοιπόν αρετή μόνο όταν πηγάζει αυθόρμητα από μέσα μας και όταν δεν συνoδεύεται από προσδοκίες και αισθήματα πικρίας και δυσαρέσκειας. Αλλιώς πρόκειται για έναν δυσλειτουργικό τρόπο επαφής και συσχέτισης με το περιβάλλον, για έναν φαύλο κύκλο θυματοποίησης και αβοηθησίας.